Umetnik

Irina Subotić (1941)

Prati umetnika

Pretraga

Na iskustvima memorije

Kao deo proslave stopedesetogodišnjice Narodnog muzeja u Beogradu (osnovanog 1844), najstarije i najznačajnije muzejske ustanove u Jugoslaviji, projekat pod nazivom Na iskustvima memorije bio je zamišljen kao neposredno sučeljavanje aktuelne beogradske likovne scene sa izabranim radovima iz bogate muzejske kolekcije evropskog slikarstva. Od avgusta 1994.do jula 1995.godine priređeno je četrnaest pojedinačnih predstavljanja (učestvovalo je šesnaest umetnika) koja su u dijahronom viđenju odrazila situaciju u našoj savremenoj umetnosti. Interaktivna, dvosmerna artikulacija bila je uspostavljena zahvaljujući ne samo kreativnosti umetnika-učesnika, već i njihovoj spremnosti da se prilagode određenim zakonitostima koje nameću muzejska pravila i muzeološka praksa. Puna saradnja sa kustostima/istoričarima umetnosti (ovu koncepciju sam ostvarila zajedno sa Gordanom Stanišić) bila je osnova i conditio sine qua non celokupnog projekta; cilj zamisli je bio da se istovremeno u fokus stavi pojam savremene muzeologije i funkcija tradicionalnog muzejskog rada.


Prepoznavši stvaralaštvo novonastale realnosti, koristeći arheologiju modernosti kao jednog od dominantnih sistema aktuelnih vrednosti, s jedne strane, i s druge, ceneći senzibilitet mladih, novih posetilaca pre svega, ovaj projekat je želeo da uspostavi nove vrstu muzeološke delatnosti danas, da otvori vrata novim vizijama, novim generacijama i novim čitanjima često najpšoznatijih umetničkih dela iz zbirke strane umetnosti.


Polazišta su bila u muzejskim predmetima kao činjenicama koje se odnose na prošlost, na tradiciju, istoriju i samorefleksiju: njihov nov identitet je ostvaren oslobađanjem od (modernističke) obaveze da bude apsolutno nov, ali je istovremeno bio suštinski nov. Tako je uspostavljen neposredan i logičan kontekst, usmerenog pogleda na postojeća umetnička dela kao činjenice, baze, stimulanse ili citate iz kojih će se roditi prerađeni vizuelni sadržaji različitih ishodišta. Delima starije i moderne umetnosti, koja su već istorizovana i obrađena u istorijskim kategorijama, data je mogućnost aktuelnih, slobodnih tumačenja bez ikakvih predrasuda, izvan uobičajenih okvira istorije umetnosti. To je stvaralo aktuelizovanu sliku prošlosti, a istovremeno pružalo i mogućnost da se u nekim budućim vremenima i na ovaj način zabeleži stanje u današnjoj beogradskoj likovnoj umetnosti. Ovim neposrednim kontaktom između savremenog stvaraoca i određenog muzejskog predmeta ličnog izbora iz kolekcija Narodnog muzeja, ostvaren je sasvim poseban diskurs između starog i novog, obogaćen lokalnim odnosima prema globalnim pitanjima, ili tačnije - različitim modelima uključivanja jugoslovenske umetnosti u međunarodno, evropsko nasleđe kojem svojom istorijom i pripadamo.


Čedomir Vasić (rođen 1948) bio je prvi umetnik koji je predstavio svoju video instalaciju podsećajući na stogodišnjicu predstavljanja serije slika Kloda Monea pod nazivom Ruanska katedrala. Dvanaest kolor monitora i dvanaest kompjutera postavljenih na postamentu u krug činilo je prostornu instalaciju u vidu časovnika. Monitori su stalnim razmacima (svakih 7-10 sekundi) pokazivali Moneovo remek delo u dvanaest verzija koje se čuvaju u Beogradu, Moskvi, Vajmaru, Esenu, Bazelu, Parizu, Ruanu, Bostonu, Vilijamstaunu, Njujorku, Vašingtonu. Pojam dana bio je suprotstavljen pojmu noći jer je bilo i dvanaest crnih, praznih polja. Osnovno značenje vezivalo se za simbole vremena, sekvence slika postavljene u prostor, i probleme svetlosti.


Stari majstori predstavljali su poseban izazov za mlađe umetnike. Mileta Prodanović (1959) izveo je svoj rad iz protorenesansne slike čuvenog venecijanskog umetnika 14.veka Paola Venecijana. Njegovo Rođenje sažima senzibilitet i sinkretičke postavke gotičke i vizantijske umetnosti i kao takvo pružilo je mnogo materijala za veliku zidnu i prostornu instalaciju, složenu od novih simboličkih slojeva. Iako postavljeno u sasvim nov istorijski kontekst, delo stare umetnosti omogućilo je Prodanoviću da i na konceptualnom i na estetičkom nivou iskoristi različite postupke i tehnike i da vizuelno prevede postojeće simbole (sekira, munje, darovi, zvezde, delovi odeće i sl.).


Beogradska večera Dušana Otaševića (1940) predstavljala je - kao odblesak jedne značajne mrtve prirode nepoznatog holandskog umetnika 17.veka - ironično i gotovo sarkastično zamišljeni susret tri popularne ličnosti iz raznih istorijskih razdoblja (Leonardo da Vinči, Endi Vorhol i Paja Patak). Svojim slojevitim pristupom, umetnik je uspostavio koordinaciju između sasvim raznorodnih civilizacijskih i vremenskih slojeva, ne bez mogućnosti našeg ličnog prepoznavanja u njihovim “dijalozima”.


Bogorodica sa detetom i ktitorom čuvenog venecijanskog umetnika 16.veka Jakopa Robustija Tintoreta poslužila je kao predložak Igoru Stepančiću (1962) za njegovo razmišljanje o Mletačkom trgovcu i u isti mah za njegov teoretski pristup merkantilnim pitanjima. To je bila prilika i za igru identiteta, za tehničke i tehnološke provokacije novog tipa i za raskošnu završnu večeru u duhu manirizma sa muzikom, kostimima i maskama, namerno suprotstavljeno realnostima života kojim smo okruženi.


Nepoznati flamanski umetnik 17.veka sa malom slikom Lovačka scena bio je jedan od tri segmenta koje je Zdravko Joksimović (1960) koristio za svoj rad Triptih-kolaži: umesto metaka, on izlaže ruž za usne, a hedonističku Mrtvu prirodu Pjera Bonara sučeljava sa kolažima koje realizuje od kesica sa semenjem, dok čuvenu sliku Anrija Matisa Crvene bukve tumači serijom svima poznatih osveživača za prostorije u obliku jelki. Rad – potekst upućuje na efemerno, banalno i jeftino kao (ponekad) najčešća moguća sredstva kojima se provocira snalažljivost današnjeg umetnika.


Vera Stevanović (1953) takođe je izabrala Matisovu omiljenu protofovističku sliku Crvene bukve, koju je Muzeju darovao Bernard Berenson 1938.godine: njena ideja je bila da naglasi apsurdnost vremena u kojem živimo. Naziv instalacije Matis – Pasaž evocirao je nastojanje da se materijalizuje mentalno, fizičko i verbalno – do apsurda redukovano - stanje ljudskog bića, željnog da vodi normalan život i da se vrati svom predelu, memoriji svoga detinjstva i svojoj stvaralačkoj prirodi, pod sloganom: “Svi smo mi počeli od nekih crvenih bukvi ili neke druge krošnje. A gde smo sada?”


Još jedno sjajno delo Anrija Matisa iz zbirki Narodnog muzeja, Devojka kraj prozora poslužilo je kao ogledalo za Jelicu Radovanović (1957) i Dejana Anđelkovića (1958) - za njihovu instalaciju u kombinaciji delikatno ručno izrađene minijaturne fotelje sa dalijevskim plavim okom koje posmatra Matisovu sliku. Sklop je čini i aparat za video igre čime se podseća na proročki tekst Prozirnost zla Žana Bodrijara koji je prepoznao opasnost veštačke inteligencije i virtuelnih svetova. Otuda naziv celog rada: Ubistvo iz nehata.


Jedini grafičar koji je bio pozvan da uzme učešća bio je Branko Pavić (1959). Njegov izbor je bio Ulična scena na Monmartru Pjera Bonara, koja je bila pripremljena za mapu Neki aspekti života u Parizu u izdanju Ambroaza Volara. Na osnovu toga Pavić je na posebno izrađenom japanskom papiru ostvario jedanaest različitih vizija njemu bliskih gradova – različitih po izrazu, stilskom pristupu, kolorističkim rešenjima i opštoj atmosferi.


Zamka za prostor bila je konstrukcija Dragoslava Krnajskog (1953) kao odgovor na prostorne probleme koje je u svom veoma značajnom delu, skulpto-slici Dve žene postavio Aleksandar Arhipenko. Gvozdena kontrukcija od koje je bila sačinjena jedna od najuspelijih instalacija u ovoj seriji izložbi računala je sa pojmom dvosmislenosti unutrašnjeg/spoljašnjeg prostora, kao i sa osećanjem slobodnog, praznog vazduha uhvaćenog u “zamku” , što je istovremeno bio i jedan od glavnih problema Arhipenkovog dela, pri čemu su svesno potisnuti drugi elementi (boja, figurativna predstava, ritam i sl.).


Rad Seobe Mrđana Bajića (1957) je kr ajnje lične, skoro ispovedne prirode: dvanaest slika, od kojih je gotovo svaka dospela u Narodni muzej kao poklon darodavca, bilo je izloženo kao ikonostas sa idejom da su njihovi autori (Van Gog, Gogen, Šaršun, Meri Kasat, Benoa, Kandinski, Mondrijan, Pikaso, Rerih, Rjepin, Larionov, Šagal) bili primorani da zbog revolucija, ratova, obrazovanja, finansijskih i drugih razloga i želja napuste svoju domovinu, i priđu drugim kulturama. Na taj način su, voljno ili slučajem, postajali saučesnici u preplitanjima raznih kultura, zbog čega se Bajić pita: “Lažu li nas onda komesari nacionalnog osvešćenja da nam drugi nisu potrebni, da nas drugačije kulture ugrožavaju, da smo sebi dovoljni? Šta će to naše vreme ostaviti sledećim generacijama? Prazninu samozadovoljstva.” I zbog toga je svoje pitanje: da li je greh migrirati? ostavio bez odgovora.


Neobična je činjenica da je čak pet jugoslovenskih umetnika odlučilo da “preradi” Kompoziciju II Pita Mondrijana iz 1929, koju je Narodni muzej u Beogradu dobio na poklon od grada Amsterdama 1930.godine. To bi se moglo protumačiti kao izričita želja umetnika da prevaziđu vladajući ukus prema dekorativnom, narativnom i ekspresivnom. U tom smislu već klasična Mondrijanova Kompozicija bila je prilika za Nikolu Pilipovića (1957) da ostvari svoj rad Novi Beograd koristeći interakciju optičke energije koja zrači sa crvenog kvadrata, uvećanog i umnoženog pet puta, i nastojeći istovremeno da postigne “elementarniji nivo bivstva od neoplastičkog”. S druge strane, Aleksandar Dimitrijević (1955) tumači istu sliku kroz dve crne velike ploče kao mogući referencijalni model u nastojanju da izmiri dulizam materija – duh, kroz formu apstraktnog plasticizma suprotstavljenog operativnim oblicima opšte manipulacije. Mondrijan je bio inspiracija i za zajedničku instalaciju Zorana Naskovskog (1960) i Dobrivoja Bate Krgovića (1957), instalaciju koja evocira Mondrijanov korbač kao (desadovsku) metaforu haosa u odnosu na red suprotstavljen prirodi. (Instalaciju su činile Mondrijanove fotografije, štafelaj, korbač i kožni kajasi). Najzad, Veso Sovilj (1954) napravio je svoj Mondrijanov prozor transponujući ideje čuvenog Holanđanina o arhitekturi i dizajnu u dvodimenzionalni oblik prozora i trodimenzionalnu prostornu konstrukciju.


Svi ovi multidisciplinarni pristupi, u pogledu tehnologije, ikonološke interpretacije i uglova posmatranja i reagovanja, vezani za poetiku i istoricističko značenje, otkrili su ogroman raspon vizuelnih i semantičkih mogućnosti i potreba koje vreme nameće. Urbani senzibilitet i višeslojni aspekti razmišljanja bili su najčešće zajednički imenitelj umetnika. Njihovi suptilni, svedeni, promišljeni, enigmatski, alegorijski i često sarkastični ili subverzivni metodi predložili su nove, sasvim posebne pristupe mitologiji prošlosti (i sadašnjosti). Muzejski prostor je bio poštovan, kao i vredna umetnička dela, a saradnjom sa kustosima koji su bili inicijatori projekta, krug je bio zatvoren.


Ova vrsta projekta bi se mogla objasniti kao aktivni dijaloški i dijahronijski trenutak nove muzeološke prakse, ali ga treba čitati istovremeno i kao ogroman profesionalni napor da se prevaziđe velika destruktivna kriza morala sa kojom smo sada suočeni. Nije potrebno posebno naglašavati da je Jugoslavija, uostalom kao i sve druge zemlje u tranziciji, suočena sa velikim društvenim, političkim i samim tim ekonomskim i kulturnim problemima. A u našoj zemlji i više od toga, jer smo bili uvučeni u neočekivani, užasni rat sa stalnim iskušenjima koje nastojimo da izbegnemo. Stare vrednosti su prevaziđene a nove se još nisu pojavile. Umesto toga, u javnost su uključeni hibridni kulturni modeli, populistička politika preovlađuje, lažni, lokalistički kriterijumi su nametnuti, kič, folk i religiozni motivi se agresivno zloupotrebljavaju, vladaju sasvim nedefinisani nacionalni interesi. U takvoj situaciji, naš projekat Na iskustvima memorije, kao alternativna pa čak i subverzivna delatnost u različitim prostorijama najvažnije zvanične nacionalne muzejske ustanove u našoj zemlji, bio je prepoznat kao čist koncept protiv nove mitologizacije tradicije, protiv aktuelne depresije i izolacije, protiv proklamovane ksenofobije.




Pročitano na konferenciji Raskršća Centralne Evrope u organizaciji Nacionalnog udruženja mađarskih likovnih umetnika aprila 1996.godine u Budimpešti i publikovano pod nazivom: Contemporary Art in Traditional Museum Installations: Surator as art Sritic. Example of the Exhibition Experiences from Memory. National Museum, Belgrade 1994/1995, Crossroads in Central Europe. Ideas, Themes, Methods and Problems of Contemporary Art and Art Criticism, Association of Hungarian Creative Artists, Budapest 1996, 97-102.