Umetnik

J. M.

Prati umetnika

Pretraga

Majstori banatskog slikarstva od XVIII do XX veka

U utorak 30. avgusta 2011. godine u 19h u Velikoj galeriji Doma vojske Srbije u Beogradu bice otvorena izlozba „Majstori banatskog slikarstva od XVIII do XX veka“ koja je realizovana u saradnji sa Medija centrom „Odbrana“.

 


Autor izložbe je Olivera Skoko, kustos Narodnog muzeja Zrenjanin, istoričar umetnosti. Izlozbu koja ce trajati do 1. oktobra 2011. godine, otvoriće književnik Raša Popov.



Na izložbi će biti predstavljena 33 dela iz Likovne zbirke Narodnog muzeja Zrenjanin sa ciljem da se publika upozna sa majstorima banatskog slikarstva i to od prvih putujućih ikonopisaca, preko predstavnika klasicizma, bidermajera i romantizma pa sve do modernista. Publika će imati priliku da vidi dela koja se mahom nalaze na stalnoj postavci zrenjaninskog muzeja a čiji su autori između ostalih  Konstantin Danil, Đura Jakšić, Uroš Predić, Stevan Aleksić, Aleksandar Sekulić, Tivadar Vanjek...Takođe, izložbu čine i retko izlagana dela poput onih Petera Šnajdera ili Stojana Trumića. Ovo je i prilika da Beograđani nakon više od tri decenije u svom gradu ponovo vide i jednu od najpoznatijih slika Steve Aleksića „Veseli Banaćani“, nastalu pre tačno jednog veka,  1911. godine.

Druga polovina XIX veka i početak XX veka smatra se najplodnijim periodom banatskog slikarstva kada tadašnji Veliki Bečkerek (danas Zrenjanin) postaje živo umetničko središte intenzivnih kulturnih dešavanja. Nakon školovanja u Beču, Minhenu i Pešti mnogi se vraćaju u rodni grad ili pak oni sa strane dolaze tu po pozivu, tj. po angažovanju, otvaraju se prvi slikarski ateljei, priređuju prve izložbe, rađaju se ideje o pokretanju likovnih kolonija, formiraju se i prve umetničke grupe („Velikobečkerečki impresionisti“, „Zrenjaninska grupa“, „Banatska grupa“).

Danas po svom sadržaju i značaju, Likovna zbirka Narodnog muzeja Zrenjanin ulazi u red najznačajnijih vojvođanskih umetničkih kolekcija a pojedina dela posebno Konstantina Danila, Stevana Aleksića ili pak Uroša Predića, neizostavna su za proučavanje i sagledavanje sveoubuhvatne istorije srpskog slikarstva. Tokom trajanja izložbe u prostoru Velike galerije Doma vojske posetioci će moći da pogledaju i film u produkciji „Digital stila“ koji predstavlja kako Likovnu zbirku Narodnog muzeja Zrenjanin tako i samu izložbu.  Ovom izložbom Narodni muzej Zrenjanin ujedno obeležava 100 godina od kako je 1911. godine u tadašnjem Velikom Bečkereku sa radom počeo Muzej Torontalske županije.



PRATEĆA IZLOŽBA PLAKATA:

U Maloj galeriji Doma vojske Srbije biće upriličena izložba plakata iz bogate izlagačke i izložbene delatnosti Narodnog muzeja Zrenjanin. Plakati predstavljaju odabrane izložbe iz prethodnih šest godina tokom kojih je realizovano ukupno 174 izložbe. Zajedno sa stalnom postavkom zrenjaninskog Narodnog muzeja od 2005. godine do danas izložbe je videlo preko 450.000 posetilaca. Autorka ove postavke je Mileva Šijaković, viši kustos zrenjaninskog Narodnog muzeja.


 


Majstori banatskog slikarstva od XVIII do XX veka  (iz zbirke Narodnog muzeja Zrenjanin)



Pratiti istoriju likovne umetnosti jednog grada i njegovog okruženja znači biti i rizničar umetnina onih autora koji su na ma koji način bili deo te zavičajne prošlosti. Narodni muzej Zrenjanin u svom stogodišnjem1 trajanju ima upravo takvu ulogu: da sakuplja, čuva i predstavlja u okviru svog bogatog fonda i Zbirku likovne umetnosti koja u godini muzejskog jubileja broji nešto više od 1500 inventarnih jedinica. Ona je svojevrsni presek svega onoga što se u okvirima te zavičajne likovnosti dešavalo od XVIII veka, zalazeći sad već duboko u drugu polovinu XX veka.


Prve umetnine u razvoju tog slikarstva evidentiramo nešto po oslobađanju Banata od Turaka 1718. godine kada te krajeve pohode priučeni putujući slikari, tzv. zografi, koji o svom autorstvu gotovo da ne ostavljaju nikakvog traga. Ipak, zahvaljujućii tim prvim slikopiscima, kao i onima čije prisustvo je zabeleženo tokom čitavog XVIII veka, možemo da kažemo da je tadadašnji Veliki Bečkerek2 bio značajno umetničko središte. Tome doprinosi i pojava nekoliko ruskih importovanih ikona koje su na naš teren pristizale tokom XVIII veka: Arhiđakon Stefan, Sveti Petar i Pavle sa crkvom, Sveta tri jerarha... Reč je o celivajućim ikonama koje su u Narodni muzej u Zrenjaninu dospele u vidu poklona crkava u Botošu, odnosno Mokrinu. Celivajućem tipu pripada i ikona Bogorodica sa Hristom koju je Arsenije Petrović naslikao 1869. godine što govori i tekst na poleđini ispisan rukom autora. Ujedno, to je poslednji datirani rad ovog ikonopisca nastao upravo u Velikom Bečkereku i predstavlja prelaz od tradiconalnih ka novijim shvatanjima religiozne slike.


Uporedo sa sakralnom umetnošću, u XIX veku slikari se sve više okreću profanim temama oličenim u portretima rađenim za brojne naručioce građanskog staleža. Neretko je reč i o predstavama članova porodica kako to već čini rodonačelnik jedne od njih, Nikola Aleksić na Portretu Dušana Aleksića koji ima gotovo sve odlike klasicističkih portreta svojstvenih Aleksićevom rukopisu. Najčešće je reč predstavama sedećih ili stojećh dopojasnih figura skrštenih ili opuštenih ruku, smirenog kolorita i lakoće u crtačkom umeću što rezultira jasnoj realističkoj doslednosti.

Iako skromnog slikarskog obrazovanja stečenog u Temišvaru, Sava Petrović  je još za života bio „na glasu“ po svojim portretima, potpisujući se na njima često kao „obrazopisec“. Njegov Ženski portret iz zbirke Narodnog muzeja u Zrenjaninu ima osobenosti  bidermajerskog  provincijskog prosedea.


Dvadesetih godina XIX veka u Veliki Bečkerek stiže Konstantin Danil, svakako najizrazitiji majstor bidermajerskog portreta. Vrlo brzo po dolasku biva angažovan od strane lokalne, uvažene gospode koju verno predstavlja na platnima, ne ističući toliko status portretisanih što je bila odlika klasicizma, koliko detalje i bogatstvo odeće i draperije, toplinu izraza, uz neizostavnu otmenost u držanju koje nagoveštava istovetno ophođenje. U gradu koji će sve do smrti postati mesto njegovog stalnog boravka, Danil druguje sa porodicom istoričara Švikera kojeg uz ostale članove prikazuje upravo u prepoznatljivom bidermajer izrazu. Portret istoričara Švikera i Portret žene istoričara Švikera su tako sasvim zasluženo deo stalne postavke zrenjaninskog Muzeja. Sledeći svoj manir da portretisane gotovo nikad ne predstavlja en face, Danil i ova dva lika prikazuje u tri četvrt pozi tela i glave, u relativno skučenom prostoru, potencirajući materiju i raskoš draperije posebno na ženskom portretu.


Koliki je bio korifej u bidermajer slikarstvu i koliki je značaj njegov u banatskoj likovnosti najbolje možda pokazuje broj učenika koji su prošli kroz taj atelje, te gotovo da možemo govoriti o Danilovom krugu ili tzv. Školi Konstantina Danila. Polovinom XIX veka Danil boravi u banatskom mestu Dobrica oslikavajući ikonstas tamošnje crkve. Jednu skromnu dodeljenu mu prostoriju pretvara u svoj atelje u kojem prve slikarske pouke dobijaju Lazar Nikolić, potonji Danilov biograf i Marko Zavišić, bolešljiv mladić koji je za svog kratkog života uradio svega nekoliko ikona i portreta. I Nikolićevo Vaskrsenje i Zavišićev Sv.Đurađ dokumentuju nesumnjiv Danilov uticaj posebno u prikazu likova i njihovom pomalo meditativnom i zanesenom stavu.


Svakako najpoznatiji Danilov učenik bio je Đura Jakšić koji se u njegovom bečkerečkom ateljeu zadržao kratko ali dovoljno da sagleda sve slikarske, a posebno bidermajerske odlike svog učitelja da bi ih potom vrlo brzo razbuktao u svom prepoznatljivom romantičarskom štimungu. Tamni kolorit sa zagasito-ljubičastim refleksima kao i sam klasicističko-bidermajerski tehnički postupak primetni na slici Dadilja navode na zaključak da delo ima pečat Danilovog rukopisa te da ga je Jakšić načinio u ateljeu ovog bečkerečkog majstora.  Poput Konstantina Danila i Jozef Gojgner je našao konačno uhljebljenje u gradu na Begeju stigavši tu iz rodnog Tirola. Oslikao je preko dvadeset banatskih crkava, bavio se pozorišnom scenografijom i fotografijom, a upravo Autoportret iz mlađih dana, datovan u 1853. godinu odražava realističku ozbiljnost i fotografsku preciznost posebno u gornjem delu slike.


Dok su se jedni nastanjivali u Velikom Bečkereku i njegovoj okolini, drugi su napuštali ove krajeve, odlazeći na poznata evropska umetnička izvorišta poput Beča i Minhena, a onda se vraćali obogaćeni ne samo znanjem stečenim na tamošnjim akademijima, već i duhom tih gradova koji su sa sobom donosili. Stevan Aleksić svoje minhenske studije nije okončao, ali se Minhen na njegovim slikama i te kako prepoznaje. Uradio je stotinak autoportreta na kojima možda najbolje izražava svoja intimna raspoloženja i osećajnost kako to već čini na Autoportretu iz zbirke Narodnog muzeja u Zrenjaninu, predstavljajući sebe sa flašom u ruci dok nazdravlja nevidljivom sagovorniku. I dok flaša na ovoj slici daje jednu moralizatorsku, simbolističku potku, Veseli Banaćani, čuvena žanr-kompozicija iz 1911. godine Aleksića predstavlja kao ljubitelja anegdotskih prikaza.


Minhenski simbolizam nije bio stran ni Urošu Prediću koji je po svom obrazovanju i realizmu akademskog tipa sasvim sigurno bio više okrenut Beču. Za Viziju u oblacima nastalu 1887. godine sam je rekao da ona „u alegoriji iznosi gorku kritiku o životu, ljudima i njihovim sukobima“3. Ova slika se danas nalazi u Legatu Uroša Predića koji je zapravo njegov beogradski atelje, te je kao takav nakon umetnikove smrti premešten u Narodni muzej Zrenjanin. Deo stalne postavke su i paradni portreti Kralja Petra I Karađorđevića i Kralja Aleksandra I Karađorđevića koji su naručeni od strane bečkerečekog Magistrata. Predićev akademski realizam i klasicistička strogost ovde su dosledno upotrebljeni u službi isticanja statusnih atributa portretisanih monarha a samim tim i vremena u kojem su vladali.


Na prelazu XIX u XX vek, Veliki Bečkerek postaje živo umetničko središte, intenzivnih kulturnih dešavanja. Osim u Beč i Minhen, slikari sada posećuju i likovnu koloniju u Nađbanji, odakle se vraćaju sa idejom o pokretanju slične i u svom gradu. Osniva se prvi slikarski atelje dovođenjem slikara Vago Pala koji će upravo tu naslikati svoj čuveni „Defile banatskih spahija pred carem Franjom Josifom I“. Konačno, stavljanje radova profesora velikobečkerečke gimnazije Antala Štrajtmana u izlog gradske knjižare Lipota Mangolda 1890. godine, označava početak izložbene aktivnosti u Velikom Bečkereku. Na toj izložbi se sasvim sigurno našao i Portret jevrejskog sveštenika Openhajma koji Štrajtmana i dalje obeležava kao slikara stoleća na izmaku i tek će zapravo ulazak u tzv. „Velikobečkerečke impresioniste“ rasvetliti njegovu paletu i pustiti prirodnu svetlost na platna, a sve u duhu plenerizma. Osim Štrajtmana kroz grupu prolazi još nekoliko gradskih slikara, među njima i Jožef Varkonji koji će pod okrilje svoje vile na obali Begeja stvoriti neku vrstu bečkerečke likovne kolonije. S obzirom na to da je bio jedan od retkih banatskih slikara koji u to vreme pohodi Pariz, svakako da je od svih, najbliži impresionističkom izrazu pa njegovi pejsaži gradskih veduta i pored nedovoljne i nejednake količine svetlosti odišu jednom lepršavom atmosferom kakvu vidimo i na Snežnom pejsažu iz 1914. godine.


Iako „Velikobečkerečke impresioniste“ okuplja zajedničko interesovanje za prirodu i slikanje van ateljea, kod nekih, koji će se grupi priključiti nešto kasnije, primećujemo i dalje recidive tradicije XIX veka kao na Portretu čoveka sa lulom Petera Šnajdera.


Nesumnjivi slikarski potencijal Aleksandra Sekulića rezultirao je brojnim radovima koji se danas nalaze u zrenjaninskom Narodnom muzeju. Ipak, njegova pomalo čudnovata narav i introvertnost doprinose da taj talenat tek neznatno bude uočen van lokalnih okvira. Minhensko slikarstvo sa svim svojim osobenostima u potpunosti prepoznajemo u delima iz njegove zaostavštine, kako na crtežima, tako i na studijama portreta i aktova (Studija ženske glave, Portret žene sa žutom ružom, Muški poluakt...). Dobar je poznavalac anatomije ljudskog tela u čijem prikazu često spaja minhensku akademsku formu, secesijsku dekorativnost, uz evidentan simbolistički nagoveštaj.

Ljudskom figurom su se na svoj način bavile i slikarke Paulina Sudarski i Friderika Bende čiji legati se danas nalaze u Narodnom muzeju Zrenjanin. Prerana smrt je Sudarsku onemogućila da iskaže svoje slikarsko umeće stečeno na Akademiji kod profesora Petra Dobrovića. Njegov koloristički  ekspresionizam, posebno kada je u pitanju predstava čoveka, vidimo i na primeru Ženskog akta, jednog od brojnih koje je Paulina Sudarski načinila a koji se danas nalaze u zrenjaninskoj zbirci. I postupak Friderike Bende je najčešće ekspresionistički što uočavamo i na njenom intimističkom Autoportretu na kojem sebe prikazuje u prostoru svog ateljea, više u kontemplativnom stanju, nego istinski zaokupljenu radom.  Svoj legat u muzeju ima i slikar Janoš Ajh, jedan od učenika Steve Aleksića i član poznih „Velikobečkerečkih impresionista“. Njegovi portreti još uvek zadržavaju tradicionalni pristup kako po pitanju forme, tako i boje, no i pored toga Autoportret nastao godinu dana pred smrt, osim ozbiljnosti i uzdržanosti u izrazu nije u potpunosti lišen tople atmosfere koju nagoveštava i pozadinska draperija.


Iz Modoša4 i ateljea Steve Aleksića u svet umetnosti se otisnuo i Vasa Pomorišac. Iako je najviše prepoznatljiv po temama iz hrišćanske ikonografije i klasične mitologije koje transponuje u moderan likovni izraz, Pomorišac je autor i brojnih portreta. Godine 1946. kada slikar boravi u Zrenjaninu i službuje u Muzeju, nastaje Portret Dragomira Komerdelja. Mirnoći i dostojanstvenom stavu portretisanog zrenjaninskog trgovca doprinosi zagledanost u daljinu, kao i prekrštene ruke koje ponekad mogu da imaju i posebno značenje, u ovom slučaju društvenog statusa.


Godine 1954. osniva se „Zrenjaninska grupa“ koja će proširujući sastav uskoro prerasti u „Banatsku grupu“. U prvoj postavi umetnika bile su i Mirjana Šipoš i Mirjana Nikolić – Pećinar.  Obe odlično vladaju prostorom slike posebno u predstavama gradskih ambijenata prenoseći težište impresije u ekspresionistički izraz. I dok Pećinar na slici Gradska kuća u Zrenjaninu poletno i  iskričavo prikazuje uzavrelu atmosferu gradskog centra, kod Šipošove na Sliosima u Zrenjaninu vidimo geometrizovanu arhitekturu fabričkih objekata koji bivaju oživljeni plavetnilom neba i bujnošću uskovitlanog rastinja.


Jedan od osnivača pomenutih umetničkih grupa bio je Tivadar Vanjek,  utemeljitelj i Umetničke kolonije u Ečki. Tokom tridesetih i četrdestih godina prošlog veka i on se okreće predstavama gradskih krajolika u duhu jednog poetskog realizma, „ispisujući“ površinu slike  mrljama čiste boje i svetlošču u stilu poznih impresionista (Veliki most zimi). A onda krajem šeste decenije Vanjek stvara svoj lični stil, zapravo jednu novu banatsku sliku, svesno geometrizujući predmete i smeštajući ih u nedefinisane, ali intimne, kamerne enetrijere. Zabati kuća, seoski mobilijar, dvorišta, podređeni su jasnoj stilizaciji koja biva likovno i simbolistički ojačana dominantnom tamnom gamom kao na slici Crvene maramice. Sedamdesetih godina Vanjek radi ciklus od 36 slika nazvan “Penžeri prijateljstva“. Svaku posvećuje nekom svom prijatelju koji na bilo koji način učestvuje u kreiranju likovnog života u Zrenjaninu (Pendžer Milana Konjovića).


Plejadi vojvođanskih slikara, pored Vanjeka i Konjovića, pripada i Stojan Trumić. U pogledu izbora motiva on je vrlo konkretan, to su pre svega predeli i portreti čije sadržaje ispunjavaju ambijenti i ljudi rodnog Banata. O njegovom delu opusa nastalom tokom šeste i sedme decenije XX veka govorimo kao o slikarstvu koje snažno prožima ekspresionizam boje i forme što vidimo i na seriji, naročito muških porteta i to ličnosti sa društvene margine ili običnim ljudima sa sela na čijim licima izbija neka zamišljenost i melanholija. Takav je upravo Radnik u košulji.


Osnivanje Umetničke kolonije u Ečki 1956. godine dodatno aktivira likovni život u Zrenjaninu a prisustvo pojedinih umetnika, predstavnika srpske moderne, čini da Likovna zbirka Narodnog muzeja Zrenjanin bude obogaćena delima Ivana Radovića, Zore Petrović, Ivana Tabakovića...To sasvim sigurno još više doprinosi činjenici da po svom sadržaju i značaju ova zbirka ulazi u red najznačajnijih vojvođanskih umetničkih kolekcija a pojedina dela posebno Konstantina Danila, Stevana Aleksića ili pak Uroša Predića, neizostavna su za proučavanje i sagledavanje sveoubuhvatne istorije srpskog slikarstva.



Olivera Skoko




                           

Datum objavljivanja: 22.08.2011.