Izložba

Prikaz izabranih dela

Lokacija

Takovska 10

Opis

Predstavljajući Betu Vukanović u katalogu njene prve retrospektivne izložbe, što je uz dužne joj počasti bila održana u Umetničkom paviljonu na Malom Kalemgdanu od 10. do 19. oktobra 1958, upravo kada je izabrana za počasnog i doživotnog predsednika Društva srpskih umetnika Lada i kada joj je dodeljen orden rada I reda, Božidar Kovačević je napisao sledeće redove:

„Za vreme naših oslobodilačkih ratova od godine 1912. do 1918, Beta Vukanović mogla je poći sa kičicom u rat kao ratni slikar. Ona je, doduše, to bila, ali ne sa preimućstvima ratnog slikara nego kao dobrovoljna bolničarka negujući ranjenike i tifusne bolesnike. (...) A kad joj je početkom 1918, dotučen ratom, umro muž, isto tako dobar umetnik i plemenit čovek kao i ona, Beta Vukanović povukla se u Klermon-Feran da svojom kičicom služi našem narodu i njegovoj pravednoj borbi za slobodu. Bavarka po poreklu, Srpkinja po životu i radu, ona je u tim danima dala najviši izraz svoje ljubavi prema otadžbini svog supruga koja je postala i njena.“

Svoju ljubav prema srpskom rodu i otadžbini svog supruga Beta Vukanović je potvrdila i kasnije, u jednako teškim trenucima i jednako velikim iskušenjima po njen slobodnom voljom izabran srpski narod. Bilo je to 1941. godine kada su ozloglašeni „folksdojčeri“ zakucali na njena vrata, nudeći joj kao sunarodnici svaku vrstu pomoći i privilegija. Ona se navodno obradovala takvoj pažnji, uz pitanje da li su pomoć ponudili i njenim susedima. Kada su joj, začuđeni njenim pitanjem, odgovorili da nisu, jer su njene komšije Srbi, ona im se zahvalila na ponuđenoj pomoći ističući da ne može da je prihvati pošto je i ona Srpkinja.

Inače, ova stasom krhka a duhom nesalomljiva Srpkinja rođena je u bavarskom gradiću Bambergu 16. aprila 1872. kao Babeta Bahmajer (Babette Bachmayer). Mladost je provela u Minhenu, gde se školovala od 1881. do 1897, odnosno gde je prvo 1891. diplomirala na čuvenoj Umetničko-zanatskoj školi i tokom 1892. učila slikarstvo u ateljeu poznatog prof. Akademije u Minhenu Karla Mara (Carl von Marr, 1858–1936), a grafiku kod manje poznatog Dasioa. Pošto su na Akademiji u Minhenu tokom XIX veka mogli da studiraju samo muškarci, slikarstvo je učila četiri godine na posebnom odseku za žene, radeći uporedo u ateljeu Slovenca Antona Ažbea, slikara i pedagoga oko kojeg su se rado okupljali umetnici slovenskog porekla. Tu je upoznala budućeg supruga, njenog doživotnog „dugajliju“, Hercegovca Ristu Vukanovića.

Iz Minhena su Rista i Beta krajem 1897. prešli u Pariz, gde su tokom jednog semestra pohađali Akademiju Delekliz (Delècluze). Neposredno posle venčanja, avgusta 1898, oni su sa vajarom Simeonom Roksandićem priredili u Beogradu, od 20. septembra do 5. oktobra 1898, zapaženu i uglavnom hvaljenu izložbu radova u zgradi Narodne skupštine. Kako je ova izložba dočekana u Beogradu, najbolje kazuje podatak da je na otvaranju govorio onda najugledniji stručnjak, takođe Srbin nemačkog porekla, erudita, teoretičar umetnosti, poznavalac starina, arhitekta, čuvar i upravnik Narodnog muzeja Mihailo Valtrović. Poznato je, takođe, da je izložbu posetio kralj Milan Obrenović, kao i to kako je tom prilikom otkupio jednu Betinu sliku, po ceni koja je bračnom paru Vukanović omogućila da kupe plac i počnu podizanje svog doma i ateljea u Beogradu. Uostalom, bila je to četvrta izložba koja je tih meseci otvorena u Beogradu. Priređena je neposredno posle izložbe slika Leona Koena i izložbe radova učenika Prve srpske slikarske škole Kirila Kutlika, koje su održane u istom prostoru, kao i posle mnogo hvaljenog nastupa Marka Murata, koji se predstavio sa deset doista pažnje vrednih slika u prostorijama Građanske kasine. Beograd je na izmaku XIX veka, očito, izrastao u istinski centar likovnog života Kraljevine Srbije i svekolikog srpskog naroda.

Istina je da su izložbu radova bračnog para Vukanović i vajara Simeona Roksandića neki prikazivači, poput uglednog Pavla – Paje Marinkovića, videli i tumačili pre svega kao zgodnu priliku da se Beograđanima predstavi slika Dahije, za koju je Risto Vukanović prethodno dobio prvu nagradu na izložbi učenika Minhenske akademije i srebrnu medalju na godišnjoj izložbi priređenoj u Minhenu. Ali, ako se takav sud mogao donekle odnositi na Roksandićevo učešće, jer je izložio dva skromna portreta, dve biste, zatim svoju već poznatu skulpturu Rob i dva manja reljefa, onda se za Betin nastup mora reći da je bio više nego ambiciozan, plodan, raznovrstan i po svemu vredan hvale. Ona je tom prilikom posetiocima izložbe ponudila na uvid dvadeset pet portreta i studija za portrete, zatim dvanaest predela, mrtvih priroda i jedan enterijer, od kojih nekoliko akvarela, osam odabranih kopija po delima Rubensa, Rembranta, Van Dajka, Brouvera, Vosa i Greza, na desetine crteža, grafika i neobično mnogo tzv. umetničko-zanatlijskih predmeta, nacrta za korice i stilske prozore, kao i više ukrašenih upotrebnih predmeta i, na kraju, posebno zapaženih devet radova u koži (mape, beležnice, novčanici, pojasevi, obruči za stolne ubruse, kutije za cigarete i tome sl.). Takva koncentarcija tehnički i tehnološki, po izboru motiva i na svaki drugi način raznorodnih i raznovrsnih radova, naročito onih koji svedoče o skladnom prožimanju likovnog i primenjenog stvaralaštva, nije se mogla videti u Beogradu pre njene pojave. Naravno, to je umni Valtrović uočio, i na otvaranju izložbe istakao, da „bez umetnosti zanatu nema pravog poleta“, odnosno da “umetnost jedino zanatu pruža lepe oblike, smišljene prema potrebi prilika i vremena“. U tom pogledu njen dolazak u Srbiju i potom njeno dugo i plodno delovanje, osobito pedagoško, imaju značaj važne istorijske prekretnice. Ukratko, njenim dolaskom u Beograd likovni život i kultura kod Srba dobijaju nove sadržaje i nove vrednosti koji odgovaraju potrebama i prilikama vremena.

Poslednju godinu XIX veka bračni par Vukanović je proveo, očigledno, u nastojanjima da reši osnovne životne probleme smeštaja i stalnog zaposlenja. Istovremeno, uključili su se u organizovane pripreme što ih je mlada i ambiciozna Kraljevina Srbija preduzela kako bi se što uspešnije i efektnije predstavila na velikoj Svetskoj izložbi u Parizu 1900. godine. Rista je radio na slici Prve žrtve dahijske, koja je bila pandan u Beogradu već predstavljenoj kompoziciji Dahije, dok se Beta pozabavila obradom jednog tipično srpskog motiva koji je svojim osobenostima i slikovitošću privukao njenu pažnju. Za nju je to bilo prvo ozbiljnije iskušenje, prvi susret sa složenom i velikom figuralnom kompozicijom, kako ona svedoči, na platnu širokom oko dva metra, koja je prikazivala Krsnu slavu. Nažalost, ova kultna slika nije preživela zulume Prvog svetskog rata. Nju je sa izložbe u Parizu, sa svim autorskim pravima na reprodukovanje i umnožavanje, otkupio spretni zagrebački trgovac Petar Nikolić, onda jedan od najpoznatijih izdavača reprodukcija umetničkih dela, u prvom redu sa temama iz istorije Srba i Hrvata ili pak iz njihovog života, njihove epske poezije i njihovih običaja. Ovako umnožena slika, tehnikom oleografije ili hromatolitografije, našla je put do mnogih srpskih domova, naročito onih širom Like, Bukovice, Ravnih Kotara, Banije, Korduna, Grubišnog Polja, Slavonije, Srema i tako redom. Bio je to više nego dovoljan razlog da ovo delo ne preživi godine Prvog svetskog rata i ratom rasplamsanu mržnju Hrvata, Austrijanaca i Mađara prema svemu što je srpsko.

Mada je sama Beta, sećajući se svoje popularne slike Krsna slava, izjavila da ima i boljih od nje, što je tačno, mora se reći da je ovo delo izvedeno besprekorno, savim u duhu minhenskog realizma. Njena sačuvana reprodukcija svedoči o izuzetnoj crtačkoj sigurnosti, ubedljivosti materijalizacije, živom ritmovanju svetlosti, prirodne i veštačke, bilo one koja dolazi od prozora ili od slavske sveće, zatim o portretskoj individualizaciji ličnosti, dobrom rasporedu figura u pokretu, ostvarenoj slavskoj atmosferi, jednako kao i o majstorski rešenoj kompoziciji. Ukratko, Beta se ovim delom dokazala kao umetnik pred kojim nema nesavladivih tajni veštine, kao slikar koji je kadar da reši i najsloženije likovne probleme. Doista nije bilo teško, nije trebalo imati mnogo znanja i mudrosti, da se posle Betinih nastupa u Beogradu, na izložbi priređenoj 1898. i potom na Svetskoj izložbi u Parizu, predvidi njena blistava stvaralačka i pedagoška budućnost.

Ipak, kako to često biva, prijem novih sadržaja i novih vrednosti što ih je u Beogradu promovisao bračni par Vukanović, u prvom redu Beta, nije protekao bez problema. Do prvih ozbiljnijih sukoba sa konzervativnijim delom nove sredine ili sa nekim umetnicima koji su u njima videli konkurenciju, došlo je 1900. godine, kad su oni preuzeli Srpsku crtačko-slikarsku školu u Beogradu, koju je pet godina ranije osnovao upravo preminuli Slovak Kirilo Kutlik (+ 22. mart 1900). Bio je to logičan sled događaja, najavljen prirodom svega čime se, pre svega, Beta predstavila u novoj sredini. Kao što je bilo prirodno da su Rista i Beta odmah po preuzimanju škole, sa njenim inventarom, objavili da počinju sa radom 17. aprila 1900, u prostorijama Sale mira, gde je i Kutlik dve-tri godine pred smrt održavao nastavu. Pošto su ovog puta nastavak rada škole odobrila dva ministarstva, prosvete i privrede, jer je ovo drugo dodelilo materijalnu pomoć iz kredita namenjenog za pomaganje zanata u Srbiji, došlo je i do promene naziva Kutlikove slikarsko-crtačke škole u Umetničko-zanatsku školu. Međutim, ni ovaj naziv nije bio dugog veka. Brzo, brže nego što se moglo pretpostaviti, na čuđenje i zavist jednog dela beogradske kulturne čaršije, mlad i poletan bračni par Vukanović je, prema planovima arhitekte Milana Kapetanovića, poznatog projektanta srpskog umetničkog paviljona za Svetsku izložbu održanu 1900. u Parizu, podigao svoj dom, sa odgovarajućim prostorom za rad škole, tačnije sa četiri funkcionalna velika ateljea, uz dva mala za večernji kurs i sa terasom za rad u pleneru, što ih je Beta ukrasila freskama prigodnog alegorijskog sadržaja, predstavom muza igre, muzike i slikarstva. Useljenje i svečano otvaranje škole koja se pominje samo kao Slikarska ili kao Srpska crtačka i slikarska škola Riste i Bete Vukanović, desilo se 1. jula 1902. i obeleženo je otvaranjem s razlogom hvaljene izložbe učeničkih radova. Ali, bez obzira na promenu naziva škole, večernji kurs koji je pohađala zanatlijska omladina nije ukidan. Na taj način su se pravdala sredstva dobijena od Ministarstva narodne privrede. Međutim, sudeći prema radovima učenika čija su ostvarenja na izložbama đačkih radova posebno hvaljena, lako se može zaključiti da se najviše pažnje poklanjalo školovanju dobrih crtača i slikara, kao i da su glavnu pedagošku ulogu igrali Rista i Beta Vukanović. Tako su, na primer, u muškom odeljenju posebno isticani radovi Ljube Ivanovića, Todora Švrakića, Hristifora Crnilovića i Branka Popovića, a u ženskom, kojim je očito rukovodila Beta, hvaljena su ostvarenja Milice Anđelković, udate Janković, koja je kasnije u nekoliko navrata pohvalno pisala o svojoj učiteljici, zatim Natalije Cvetković, Ljubice Filipović, Anđelije Lazarević i Marije Lukić, posle udaje Jelesić.

Dom sa školom bračnog para Vukanović bio je podignut na uglu ulica Jovanove i Kapetan Mišine, a njegovi bombardovanjem Beograda 1915. teško oštećeni i potom delimično obnovljeni ostaci mogu još da se vide. Mada novi prostor za izlaganje nije bio pogodan, u njemu su se do 1905. i preseljenja škole u zgradu preko puta Mitropolije, pod nazivom Umetničko-zanatska, priređivale izložbe đačkih radova. Iz nekoliko osvrta na te izložbe, kao i na one kasnije održavane do 1910, odnosno do nesuglasica sa novim upravnikom škole skulptorom Đorđem Jovanovićem, a naročito iz jednog oštrog kritičkog napisa objavljenog u Balkanu, br. 54, 18. jula 1920, zasnovanog na analizi minulog rada škole Riste i Bete Vukanović i na uverenju da su Srbiji „potrebnije struke zanatske i Umetničko-Zanatske škole, nego li Slikarska Akademija“, može se nedvosmisleno zaključiti da su u radu sa učenicima postizani bolji rezultati na polju čisto likovnog nego primenjenog stvaralaštva. Pri čemu se mora istaći da je jedino Beta, koja je u svom elementarnom likovnom obrazovanju prošla pedagoški dril minhenske Umetničko-zanatske škole, uspevala da učenicima prenese praktična iskustva i znanja potrebna u formiranju ukusa zanatske omladine. Ta njena delotvornost nije prolazila nezapaženo i redovno je isticana prilikom ocenjivanja izloženih učeničkih radova.

Dobar prijem Bete i Riste Vukanovića u Beogradu, uspešan u svakom pogledu, koji je rezultirao iznenađujuće brzim podizanjem sopstvenog doma, ateljea i radnih prostora koji su mogli da zadovolje potrebe jedne škole, kod dela beogradske kulturne čaršije izazvao je neskriven otpor i zavist. O tome na svoj način svedoči alegorijska kompozicija Umetnička pakost, rad plodnog ali nedarovitog beogradskog umetnika Nikole Milojevića (1865–1942). To je svojevrstan pamflet koji prikazuje autora i veoma uglednog ali ostarelog slikara Stevu Todorovića, kako zanemareni, odbačeni i oboreni leže nasred ulice, dok im kostur, personifikacija smrti i asocijacija na onda tek preminulog osnivača Prve srpske slikarske škole Kirila Kutlika, i velika zmija koja na njih sikće, kao simboli umetničke pakosti, preče put do ugodnog enterijera doma i škole čije blagodeti nepravdeno uživa novajlija Rista Vukanović. On je prikazan u toplom ateljeu, doduše bez Bete, sa Kupidonom koji mu više glave svira. Napolju, u surovom zimskom pejzažu, leže u snegu dvojica smrznutih umetnika, jedan je Miloš Tenković dok nad drugim jedva stoji, sa slikarskim priborom na leđima, u zakrpama, onda mladi dođoš iz Dalmacije, daroviti Paskoje – Paško Vučetić.

Nije sasvim jasno zašto u slici Nikole Milojevića pored Riste Vukanovića nije prikazana i njegova supruga, inače nerazdvojni saradnik i pedagoški stožer škole koju su oni preuzeli posle Kutlika. Neizvesno je da li razlog tome treba tražiti u patrijarhalnoj svesti sredine, gde je muškarac glava porodice i stoga glavni odgovorni, ili možda u činjenici da se izuzetno marljivoj, stvaralački raznovrsnoj, veoma plodnoj i tokom prve decenije XX veka u kulturnom životu Beograda nesporno zapaženo angažovanoj Beti nije moglo bilo šta ozbiljnije prigovoriti. Do koje mere je ona bila u to vreme doista sveprisutna u srpskoj kulturnoj svakodnevici, najbolje ilustruju, pored besprimerne pedagoške delatnosti, njeno pojavljivanje u javnosti i njena izlagačka aktivnost.

Posle nastupa u Paviljonu Kraljevine Srbije na Svetskoj izložbi u Parizu 1900, Beta Vukanović se javlja kao jedini učesnik iz Srbije na međunarodnoj smotri grafike Belo i crno, koja je održana u Rimu 1902. godine. Jedan njen bakrorez sa te izložbe kupio je italijanski kralj, a dva advokat Skoti, pravni savetnik našeg poslanstva u Rimu. Sudeći prema vrednostima njenih ranih i jedinih grafika, ipak nije preterano velika šteta što je ubrzo potom sav svoj grafički pribor poklonila učeniku njihove škole i neprevaziđenom crtaču Ljubomiru – Ljubi Ivanoviću. Bio je to čin čije su se posledice, kroz dalje stvaralačko i pedagoško delovanje njenog učenika, pokazale kao neizmerno važne za dalji razvoj grafike kod Srba.

U svakom slučaju, godine koje su usledile neposredno posle njenog nastupa u Rimu predstavljaju razdoblje u kojem se Beta Vukanović nalazila na vrhuncu stvaralačkih moći, kada se dokazala kao odličan likovni pedagog i, što je važnije, kada je kao slikarka i karikaturista ostavila neizbrisivo značajne tragove u srpskoj istoriji umetnosti XX veka. Pri tome se 1904, sa događanjima vezanim za organizovanje i otvaranje Prve jugoslovenske umetničke izložbe i tim povodom osnovanog Društva srpskih umetnika Lada, kojem je Beta kao aktivan član ostala privržena do smrti, može uzeti kao godina kojom počinje njeno cvetno stvaralačko razdoblje. Ovaj po svemu izuzetan period njenog umetničkog rada potrajao je do završetka Prvog svetskog rata i smrti nikad prežaljenog supruga, 18. januara 1918. godine. U tom razdoblju ona je redovno izlagala na jugoslovenskim izložbama, a bilo ih je četiri, 1904. u Beogradu, 1906. u Sofiji, 1908. u Zagrebu i 1912. u Beogradu, s tim da su dve, naravno uz njeno zapaženo učešće, održane i posle rata, 1922. u Beogradu i, konačno, 1927. u Novom Sadu. Istodobno je bila jednako agilan član Lade, njen osnivač i dugogodišnji predsednik, na čijim je izložbama delom često bila u centru pažnje. Tako je, na primer, njeno učešće na prvoj samostalnoj izložbi srpske Lade, što ju je na Uskrs 1906. otvorio kralj Petar I u paviljonu Srpskog poljoprivrednog društva, dočekano u Novom pokretu za 1906, br. 50, sledećom ocenom: “Odeljenje g-đe Vukanović odnelo je pobedu. Sve je umetnički izrađeno. Ne znate koja je slika od koje lepša: da li posle kupanja ili oni portreti, ili je ono cveće u vaznama ili onaj divni predeo iz Rakovice. Svi su se posetioci u njenom odeljenju najviše zadržali, i najprijatnije se osećali.“ Bez obzira na očito preterivanje, ne može biti sporan izuzetno dobar prijem njenog slikarstva od strane posetilaca izložbe. Uostalom, i Bogdan Popović u svom stručno pisanom prikazu, objavljenom u Srpskom književnom glasniku za 1906, knj. HVI, ima samo reči hvale za dvadeset njenih tom prilikom izloženih radova.

Nažalost, mnoga teška razaranja, posebno Beograda, kroz koja su srpska država i srpski narod prošli tokom ratova u prvoj polovini XX veka, učinila su da se pouzadan sud o slikarstvu Bete Vukanović koje je nastajalo u vreme njenog poletnog umetničkog sazrevanja, na osnovu sačuvanih radova, ne može lako doneti. Prema svemu što je pisano o njenom stvaralaštvu, naročito tokom prve decenije XX veka, proizilazi zaključak da je ona, uz Marka Murata i donekle Paška Vučetića, bila najznačajniji i najtipičniji predstavnik poetike plenerizma u srpskom likovnom stvaralaštvu. Da se u takvoj oceni nije grešilo, upečatljivu potvrdu pruža jedno njeno istinsko remek-delo, slika Na mojoj terasi, kojim se ona predstavila na Trećoj jugoslovenskoj umetničkoj izložbi, priređenoj u Zagrebu 1908, doduše pod nazivom Letnji dan, i potom na drugoj izložbi Lade, održanoj od 16. maja do 16. juna 1909. u Beogradu, u Osnovnoj školi kod Saborne crkve, pod prvim i pravim nazivom, za razliku od njenog kasnijeg i mnogo poznatijeg dela nastalog 1918/19. koje se čuva u Narodnom muzeju. Igrom srećnih okolnosti, tačno vek kasnije, slika Na mojoj terasi, čija je sudbina dugo bila neizvesna, pronađena je u Budimpešti i vraćena u mesto svog nastanka.

U stvari, prvi pomen slike Na mojoj terasi, koju je Beta Vukanović pre mogla da uradi tokom leta 1907. nego u rano proleće 1908, potiče iz pera Milana Ćurčina i njegovog prikaza objavljenog u Srpskom književnom glasniku, br. 20, za 1908. godinu. Tu on pojašnjava da bismo sliku Letnji dan mogli opisati rečima „na terasi, uz samovar“. Dok Gustav Matoš istovremeno za izloženu sliku piše: „Porodična scena, meka, topla, njemačka, plava, na punom suncu sa pjenastim pjegama s ugodnim, svilenim oblacima, friziranim nebom.“ Više su nego zanimljive kasnije ocene Betinog stvaralaštva koje je izneo Lazar Trifunović u knjizi Srpsko slikaratvo 1900–1950, Beograd 1973. Mada ubeđen da je u Zagrebu 1908. bila izložena njena čuvena slika Letnji dan, on je ipak dao nepogrešivo tačnu ocenu remek-dela Na mojoj terasi. Dela koje je istinski anticipiralo sve plenerističke vrednosti njenog potonjeg stvaralaštva i, bez sumnje, njene najpoznatije slike Letnji dan. Po njemu, ta slika data u punom plenerističkom sjaju „treperave svetlosti, blagog strujanja vazduha i slobodnog poteza“ primakla je Betu nadohvat impresionizma, a što ga nije dosegla, sputalo ju je njeno akademsko obrazovanje i minhensko shvatanje slike.

Mnogo više pažnje privuklo je drugo izlaganje slike Na mojoj terasi, u Beogradu 1909. godine. Tada je Milan Predić u prikazu objavljenom u Srpskom književnom glasniku za 1909, knj. XXII, pod nazivom Druga izložba društva Lade, napisao: “Na mojoj terasi je vrlo lep uspeh u rešavanju zanimljivog i teškog problema plein-aira. Na krovu jedne beogradske kuće, odakle se vide dve naše reke, jedna žena pod štitom i jedno devojče koje stoji obasjana su jakim popodnevnim suncem. Prva osoba nosi prosejane i ublažene zrake, koji imaju ipak topline na vratu, a druga, uzdignuta nad sirovo, snažno osvetljenim žutim stolom stoji u ljubičastoj polusenci između nas i sunca. Ta postupnost, izvedena sa mnogo znanja, intimna je lepota snažnog dela, punog zračenja i vazduha.“

O istoj slici i njenom autoru, povodom pomenute izložbe, Nadežda Petrović je u časopisu Delo za 1909, knj. 52, napisala: “Beta Vukanović svagda vredna i smela u svojim pokušajima razrešenja problema svetlosti, uspela je potpuno u virtuoznom izražavanju, ali je zato manje uspela u samom rešavanju problema. Na slici Na mojoj terasi koncentrisala je svu svoju veštinu virtuoza; potpuno je uspela u kompoziciji lica i vazduha, kao i tehničkom izvođenju. Jedinstva u opštem tonu nema, rascepkanost i razbijenost vlada u boji vazduha i materije što se ogleda u onim neprobojnim i pamučastim oblacima; izgleda da je menjala tehniku. Sunca ima vrlo mnogo, briljantno prosuti zraci po figurama slabo nacrtanim, koji zauzimaju i vrlo nesimpatične poze naročito stojeća sa nakrivljenom glavom, njega ima i u tananim refleksima osenčenog čajnog pribora, koji je umetnica slikala sa najviše osećanja i ljubavi.“ Pored stručne analize ovog dela, Nadežda pruža i celovitiju ocenu stvaralačke ličnosti njegovog autora na izmaku prve decenije XX veka. Zapravo, ona zaključuje: „Vukanovićka je dobar virtuoz u tehničkom izvođenju, sigurno vlada kičicom a paletu dobro poznaje – boje su joj gotovo svagda čiste i prijatne, cveće i mrtvu priodu slika vrlo dobro sa mnogo ljubavi i ukusa; pejzaži su joj mnogo slabiji, ne razume ih, u njih ne unosi dušu, u svojoj umetnosti je strogo pod uticajem konvencionalnih principa i rado podražava one koji joj se dopadaju, nema one jake individualnosti koju ima u svojoj umetnosti njen suprug Rista Vukanović.“

Mada kao objektivna, temeljno obrazovana, stručna i iznad svega visokomoralna ličnost, Nadežda Petrović nije dozvoljavala da njene poglede na umetnost mute ideološka shvatanja i politička ubeđenja, ipak valja imati na umu da je bila ostrašćeni zagovornik ideje jugoslovenstva. Stoga je, po prirodi stvari, popreko gledala na osnivanje i delovanje nacionalnih umetničkih društava, kako među Srbima i njoj bliskim Slovencima, tako i među Hrvatima, pa i Bugarima. Možda otud potiče nešto stroža kritička analiza slike Na mojoj terasi, kao i ocena decenijskog stvaralačkog učinka Bete Vukanović u Srbiji. Razume se, ona s pravom ističe njenu izvođačku sigurnost, štaviše virtuoznost, kvalitet kompozicije i ubedljivost izraza, a opravdano zamera nedostatak jedinstva u opštem tonu. Jedino njene kritičke opaske koje se odnose na crtež i nesimpatične poze sigurno ne stoje. Upravo obrnuto, zanemarujući donekle crtež, Vukanovićka koja je nesporno izraziti crtač i u čijem slikarstvu crtačka krepkost često prevladava nad drugim vrednostima i neretko ih svojom armaturom previše kroti, na ovoj hitrim i slobodnim gestom rešenoj slici postiže preko potrebnu svežinu i živost, bez kojih ne bi mogla valjano da se reši pleneristička igra sunčane svetlosti, njenih punih efekata i njenog živog ritmovanja. Po tim osobinama slika Na mojoj terasi sadrži sve bitne likovne vrednosti što krase njeno delo i određuju je kao najtipičnijeg i uz Murata najboljeg predstavnika poetike plenerizma u srpskoj istoriji umetnosti. Zbog tih rano nađenih i do kraja iskazanih plenerističkih vrednosti, kakve je ona izbrusila tek u narednim godinama i decenijama, bila je velika šteta što se trag ovoj slici izgubio neposredno posle njenog izlaganja na trećoj smotri Lade, koju je kao prvu srpsku umetničku izložbu u Somboru otvorio 25. aprila 1910. vladika bački Miron Šević u dvorani Županijskog zdanja.

Trebalo je, dakle, da protekne pun vek da bi se slika Na mojoj terasi, kao delo kojim je Beta Vukanović potvrdila da se bez ostatka opredelila za poetiku plenerizma, našla ponovo pred Beograđanima i stručnjacima. Istini za volju, iz naziva nekih njenih slika što ih je izlagala tokom prve decenije XX veka, kao što su Na suncu, U polju, Veče, U bašti, Večernja šetnja, Aleja od lipa, Pred kišom, U šumi, Pralje itd., moglo bi se s razlogom zaključiti da su je problemi plenerizma onda uveliko zaokupljali. Da je upravo tako, još više i slikovitije svedoče prikazi i ocene njenih radova. Na primer, onih izloženih na Prvoj jugoslovenskoj izložbi, za koje Bogdan Popović naglašava da su „puni vazduha i svetlosti i svežih boja“, odnosno kada Vladimir Lunaček njene slike na Trećoj jugoslovenskoj izložbi u Zagrebu poredi sa impresionističkim delima Riharda Jakopiča ili kada Branko Lazarević, povodom njenog nastupa na Četvrtoj jugoslovenskoj izložbi u Beogradu 1912. piše: “Cela njena poslednja slikarska perioda karakteristična je po onome kako ona shvata prirodu, po onome kako ona shvata materijal iz koga stvara.“ Nastavljajući potom: „Priroda je svetlost (...) Upravo stvar i ne postoji; postoji samo svetlost.“

Mada veći deo pomenutih slika Bete Vukanović kojima se ona dokazala kao lučonoša ideja i shvatanja plenerizma u srpskom slikarstvu početkom XX veka nije pretekao ratna razaranja, kroz koja je prošla Srbija, ipak se prema retkim sačuvanim delima za koja se s razlogom pretpostavlja da su nastala do 1920, poput slika Devojka pod voćkom (oko 1912), Motiv iz Marselja (1916) i najčuvenije od svih Letnji dan (1918/19), zatim još jednog Letnjeg dana ili pak suncem ozarenih predela Abacija, Grad na jugu Srbije i Izgled grada na jugu Srbije (sve datirane oko 1920), može bez kolebanja prihvatiti stav Branka Lazarevića da za nju ne postoji predmet ili motiv koji obrađuje. Odnosno da za nju i njena shvatanja umetnosti postoji samo svetlost!

Putem što ga je prešla u prvim decenijama stvaralaštva po dolasku u Srbiju Beta Vukanović je nastavila i kao udovica, po završetku Prvog svetskog rata. Stoga tokom treće decenije ali i posle, do kraja života, mada i dalje marljivo radi kao likovni pedagog, nastaju jedna za drugom mnoge slike, pleneristički ili realistički predeli, zatim žanr scene obasjane suncem, portreti, figure ili likovi iz naroda slikani u prirodi. Među njima vrednostima se ističu: Prolećni dan, Berba šljiva, Maglič, Motiv iz Ibarske klisure, više predela slikanih u okolini manastira Studenice ili na Ohridskom jezeru, zatim Bohinjsko jezero, Firenca, Ljubljana, Poluakt sa đerdanom, Devojka u narodnoj nošnji, Prizrenka, Zlatne ribice, Kačaci i još mnoge njima srodne. Odreda su izvedene crtački besprekorno, sigurnim i hitrim potezima, koloristički sveže, često u pokretu izazovnih skraćenja, u materiji ubedljivo, unutar dobro rešenog prostora i uvek po svim zakonima klasično shvaćene kompozicije, na čemu je posebno insistirala. Učestale i ubrzane stilske promene koje su se odigravale u savremenom srpskom i evropskom slikarstvu između dva svetska rata i naročito tokom šeste i sedme decenije XX veka, smenjivanje raznih likovnih poetika, njihovo duže ili kraće, iskreno ili češće pomodno trajanje, nisu je stvaralački ni uzbuđivale ni privlačile. Smatrala je i kao slikar i kao pedagog da bez besprekornog vladanja svim elementima slikarske veštine nema prave umetnosti. Od takvog stava kao polazišta i trajne vrednosti, kao estetičkog ali i etičkog osnova svakom stvaralačkom naporu, Beta Vukanović nije odstupila do kraja života, do svoje poslednje slike, do Korpe sa cvećem, koju je zaveštala svojoj negovateljici. Za taj deo njenog obimnog i od društva za koje je radila uvek cenjenog i blagonaklono prihvatanog umetničkog dela i delovanja, koje je trajalo ravno pola veka i poklapa se sa onim razdobljem života što ga je provela kao udovica, može se reći da je ujednačenih vrednosti i da je oličenje stvaralačke doslednosti i stvaralačkog poštenja, bez velikih i neočekivanih uzleta ali i bez ikakvih posrtanja i padova. Takav je ciklus njenih dela rađenih u pitoresknom Prizrenu, bilo da predstavljaju predele ili ljude što ih je tada slikala, takvi su njeni pejzaži iz Makedonije, pre svega iz Ohrida, zatim iz Srbije, Hercegovine, Bosne i Slovenije.

Ukratko, Beta Vukanović kao slikar u srpskoj istoriji umetnosti bila je i ostaće, uz Marka Murata, najznačajniji i najtipičniji predstavnik plenerizma. Tek u pojedinim ostvarenjima, kakve su slike Letnji dan i Prolećni dan, odnosno akvareli Mali Parižanin, U katedrali, Koburg, Zamak u Francuskoj i Venecija u magli, doista se nalazila nadohvat impresionizma, kako je to zapazio Trifunović. I, jednako je bio u pravu, kada nastavlja, da ga nije dosegla sputana akademskim obrazovanjem i minhenskim shvatanjem slike, tačnije sputana osobenostima fricfonudeovskog (F. Von Uhde, 1848–1911) ili tzv. nemačkog tumačenja poetike impresionizma. Naime, da nije tako, da je postigla više, bilo bi to pravo i neobjašnjivo čudo, s obzirom na vreme i prilike kada se i u kojima se kao slikar formirala, a još više u odnosu na novu sredinu gde je kao umetnik i likovni pedagog ubrzo potom dosegla zenit svojih stvaralačkih moći.

Konačan sud o mestu i značaju Bete Vukanović u srpskoj istoriji umetnosti XX veka dala je nedavno Vera Ristić, odličan poznavalac njenog života i dela, njen biograf i autor monografije objavljene 2004. u ediciji „Žene u srpskoj umetnosti“. Ona je zaključila: „Njeno stvaralaštvo jedna je od važnih osnova srpskog umetničkog razvitka. Raznovrsnost njenog delovanja pokrivala je sve vidove praktičnog i teorijskog slikarskog rada. Hiljade slika, od kojih je veliki broj poklonjen muzejima, radova u ulju, akvarelu, pastelu, crteža i grafika, predmeta primenjene umetnosti, dragoceni su deo našeg kulturnog nasleđa.“ Pri čemu valja znati da se pedagoški rad Bete Vukanović nije završio 1935, kada je otišla u zasluženu penziju kao nastavnik Umetničke škole u Beogradu. U njenom ateljeu što ga je 1932. dobila u potkrovlju Kolarčevog narodnog univerziteta uvek je bilo onih koji su dolazili da uče ili da se usavršavaju kao slikari. Pored toga još uvek nije valjano proučeno, sagledano i ocenjeno njeno delovanje na polju primenjenog stvaralaštva, u izradi upotrebnih i ukrasnih predmeta od kože i drveta, zatim njeno angažovanje kao ilustratora, grafičara i grafičkog dizajnera. Jedino su istražene i po zasluzi ocenjene dve oblasti njenog stvaralačkog angažovanja. Tačno je ocenjena kao izuzetan kopista dela starih majstora i kao utemeljivač moderno shvaćene i tako interpretirane karikature kod Srba. Po tome što je postigla kao kopista i još više i bolje kao karikaturista, ona spada u red značajem neprevaziđenih pionira tih likovnih disciplina u srpskoj istoriji umetnosti.

Na kraju, kada se saglada u celini šta je sve Beta Vukanović uradila kao likovni pedagog i angažovani društveni radnik, kao slikar i utemeljivač mnogih oblasti primenjenog stvaralaštva kod Srba, kao pionir u izradi i oblikovanju ukrasnih i upotrebnih predmeta, zatim u oblasti moderno shvaćene ilustracije, grafike, grafičkog dizajna, a posebno zapaženo kao kopista i karikaturista, onda postaje razumljiva i prihvatljiva ocena da su njenim dolaskom likovni život i kultura u Srbiji dobili nove sadržaje i nove vrednosti u skladu s potrebama sredine i zahtevima vremena.

Nikola KUSOVAC

BETA VUKANOVIĆ / Babette Bachmayer (Bamberg, Nemačka, 16. IV 1872 – Beograd, 31. X 1972)

Slikarstvo je učila u Minhenu, prvo u Umetničko-zanatskoj školi, do 1891, zatim 1892. privatno kod poznatog slikara Karla Mara i manje poznatog grafičara Dasioa. Od 1892. do 1896. pohađala je atelje Antona Ažbea, a 1897, posle četvorogodišnjih studija, diplomirala je slikarstvo na odseku za žene Akademije u Minhenu. Sa Ristom Vukanovićem učila je jedan semestar na Akademiji Delekliz u Parizu 1898. godine. Posle venčanja, avgusta iste godine, došli su u Beograd i tu odmah, sa vajarem Simeonom Roksandićem, priredili prvu izložbu. Od aprila 1900, neposredno posle smrti Kirila Kutlika, preuzeli su vođenje njegove crtačke i slikarske škole. Novi dom sa ateljeima i prostorijama za rad škole, u Kapetan Mišinoj br. 13, svečano su otvorili 1. maja 1902. godine. Od 1905. do 1910. njihova škola je dobijala državne subvencije i radila u zgradi preko puta Mitropolije. Zbog nesuglasica sa novopostavljenim upravnikom, poznatim skulptorom Đokom Jovanovićem, Vukanovići 1910. napuštaju školu. Tokom balkanskih ratova Beta je radila kao dobrovoljna bolničarka, a po izbijanju Prvog svetskog rata bračni par Vukanović se povukao sa vojskom. Posle kraćeg zadržavanja u Solunu i 1916. u Marselju, oni su prešli u Pariz, gde je Rista i preminuo 1918. godine. U Srbiju se vratila 1919. i odmah se našla među osnivačima Uduženja likovnih umetnika Beograda.

Od 1921. do 1935. Beta Vukanović, koja je primala muževljevu penziju, radila je kao nastavnik po ugovoru u državnoj Umetničkoj školi. Bila je član i osnivač Udruženja ratnih slikara i vajara 1912–1918, a krajem 1944. njeno se ime nalazi među prvim članovima Ulusa. Za doživotnog predsednika Društva Lada izabrana je 1948, kada joj je i priređena prva retrospektivna izložba. Dobitnik je većeg broja priznanja, medalja i nagrada, među kojima se ističu Sedmojulska nagrada SR Srbije za 1969, kao i Orden zasluga za narod sa zlatnom zvezdom 1972. godine.

Pretraga

Izdvajamo

Kako do paketa?

• Registracija
• Kupovina paketa
• Pravila i uslovi korišćenja

Sredidom

Nameštaj je važan faktor kod uređenja naših domova, ali nije i jedini. Vašem domu je potrebna individualna nota, a nju ne čini samo nameštaj.

Posetite nas i pronađite pored nameštaja i ideje za jednostavno i efikasno uređenje doma.

Imate konkretno pitanje? Pitajte našeg arhitektu! Dobićete konkretan odgovor za Vaš problem. Kliknite ovde

Nameštaj za Vaš dom - sredidom.com